مسجد جامع یزد، بنایی تاریخی با بیش از 900 سال قدمت از زیباترین مساجد جامع کشور و یکی از شاهکارهای معماری و تاریخی ایران به شمار می رود. این مسجد در حدود 100 سال و در سه دوره تاریخی ساخته شده است. معماری این مسجد بسیار بزرگ به قدری منحصر به فرد و بی بدیل است که هر سال گردشگران بسیار زیادی از نقاط مختلف دنیا به قصد بازدید از شاهکار هنر معماری به ایران و استان یزد سفر می کنند. در بسیاری از کشورها مسجد جامع یزد به عنوان نمادی از این استان و حتی نمادی از کشور ایران مطرح است و این بنا در شمار نخستین بناهای عظیم و پرقدمت کشور به شمار می رود.
بنای این مسجد با عظمت، قرنهاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین می درخشد به نحوی که در کتب تاریخی یزد آمده است: "مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته اند و سنگ بنای آن توسط علاء الدوله گرشاسب نهاده شده است". مسجد جامع قدیم در قرن ششم هجری قمری و به دستور گرشاسب از نوادگان "علاء الدوله کالنجار" ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار "سید رکن الدین محمد قاضی" است. سردر رفیع و زیبای آن با 24 متر ارتفاع از دیگر ویژگی منحصر به فرد مسجد است.
اصیل‌ترین
بخشهای هنر معماری بی نظیر ایرانی در گچ کاری، شبستان، صحن، گنبد، کاشی
کاری و مناره های برافراشته آن جلوه گر است. زیباترین بخش این بنا را می
توان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضای پیرامون آن نام برد. نمای ایوان بلند
با مجموعه ای از زیباترین تزئینات کاشی معرق و نقوش اسلیمی و گیاهی همچنین
گره چینی پوشانده شده است.
این تزئینات با آجرهای ضربی و نقوش معلقی و
کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی، مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده که
تحسین هر بیننده ای را برمی انگیزد. محراب اصلی یا محراب واقع در
گنبدخانه، مزین به انواع کاشی معرق و کتیبه و آجر ضربی است و بر دو کاشی
ستاره ای شکل منصوب در آن، نام استادکار و تاریخ ساخت محراب نقش بسته است.
گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوسته پیوسته بوده و بر آن، نقش گل صابونکی با
ظرافت اجرا شده است و بر ساقه آن عبارت "الملک الله" به خط کوفی تکرار شده
است. در زیر گنبد این مسجد بخشی قرار دارد که به آن تابستانه می‌گویند، این
سردخانه دارای پنجره های آجری مشبک و در داخل این تابستانه محرابی قرار
دارد که دارای کاشیکاری زیبایی است.
دو مناره
مسجد که ارتقاع تقریبی آن از کف تا نوک به بیش از 52 متر می رسد، دارای
قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال
1313 هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره ها و
اینکه کاشی کاری منحصر به فردی حتی در اوج مناره ها انجام شده، تعجب همگان
را بر می انگیزد زیرا این مناره ها هرچه به سمت بالا رفته باریکتر شده و
تنها یکی از آنها نیز دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این
ارتفاع به واقع قابل تحسین است. مسجد جامع یزد در سال 1313 توسط وزارت
فرهنگ و هنر با شماره 206 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
